POBEDA DUHA "SRBIJANSKE PALANKE"

Branko Radun

POBEDA DUHA "SRBIJANSKE PALANKE"

U našoj stručnoj i široj javnosti mnogo se pisalo o dukljanskom crnogorstvu i vojvođanskom autonomaštvu, ali se, što je vrlo indikativno, skoro sasvim zaobilazi još jedan, po značaju i štetnosti, sličan fenomen. Reč je o pojavi koja se naziva »srbijanstvo«, a pod kojom se krije sužavanje perspektive u političkoj, ekonomskoj, kulturnoj i svim drugim sferama, pod uticajem lokalizma i uskogrude, zavidne psihologije koja gleda samo sebe i svoje blisko okruženje. Danas se često, pod pomodnim pojmom »regionalizma«, ponovo pomalja ružno lice ovog izraza lokalističke samoživosti, koje je dodatno deformisano poluvekovnim komunističkim nasleđem.

SRBIJANSKA IDEOLOGIJA

Reč je o ''srbijanstvu'' (eng. Serbianism) , koji kao "suštinski anahron i primitivan politički mentalitet" (Ćosić) predstavlja, poput ''dukljanstva'' i ''vojvođanstva'', metastazirani oblik oblik štetnog i izvitoperenog nacionalizma. On se poput kancera odvaja, autonomizuje i prenaduvava spram srodnog etničkog i geografskog tkiva, izazivajući umesto željene sopstvene koristi, sveopštu štetu. Kao i u slučaju vojvođanskih autonomaša i dukljanskih »državotvoraca« pored geografskog regionalizma "srbijanska ideologija" predstavlja u stvari izraz mentaliteta koji karakteriše nadmenost ("mi smo bolji od njih") i ksenofobija ("šta će nam oni"). Takav nemar i potpuna nezainteresovanost za probleme (ako ne nešto gore) onih sa "druge strane reke" se ne može opravdati nikakvom "realnom situacijom". Iako suprotstavljeni "velikosrpskom nacionalnom projektu" koga optužuju za mitomaniju i ksenofobiju, one svojim predrasudama pokazuju da su "odraz u ogledalu" svega onoga protiv čega se bore.

Kada govorimo o »srbijanstvu« kao političkom (ili češće politikantskom) pogledu na svet, ne ukazujemo samo na sužavanje vidokruga nacionalnog prostora na Republiku Srbiju u njenim administrativnim tj. državnim granicama, već i to da se u perspektivi »srbijanstva« pod Srbijom podrazumeva još manji prostor – "od Užica do Zemuna", ili ono što je u Titovoj Jugoslaviji bila "uža Srbija" (bez Kosova i Vojvodine). Tako se "srpstvo" svodi na "srbijanstvo", a neretko i na "šumadinstvo", a sve ono što se dešava van tog prostora je manje-više nebitno. Stoga se potcenjuje značaj i vrednost prečanskog stanovništva i prostora, zapuštaju i napuštaju veze matične države sa stanovništvom koje je ostalo u drugim, sada već priznatim državama. Stoga ne čudi što "srbijanska elita" skoro ni malo ne razmišlja ne samo o Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, već i o Vojvodini. Tako se moglo desiti da je DOS olako prepustio velik deo vlasti i moći u Vojvodini autonomaškim separatistima, iako je Zoran Đinđić bio svestan sa kim ima posla. Jednostavno rečeno Vojvodina je i u vreme Miloševića, ali i posle 5. oktobra doživljena kao sporedni feud kojom se potkusuruju politički moćnici u Beogradu.

No pored birokratske centralizacije države i potpuno zanemarivanje vojvođanskih specifičnosti dodatno jača antisrbijanske i antibeogradske stavove kod stanovnika severne pokrajine. To sa druge strane hrani autonomašku ksenofobiju u odnosu prema "Srbiji". Pored toga beogradizacija Srbije u političkoj i ekonomskoj sferi otvara mogućnost rađanja novih autonomističkih pokreta i na prostoru "uže Srbije" (npr. oko Niša). Zato antibeogradska retorika jednog Nenada Čanka nalazi plodno tlo u osiromašenim gradovima poput Kragujevca. Intelektualni "beogradizam", a i grubi i bahati centralizam vlasti u Beogradu održava u životu i jača vojvođanski separatizam, koji opet kao drugi ekstrem radikalizuju lokalno srpsko stanovništvo.

Vojvođansko autonomaštvo i srbijanstvo su međusobno uslovljeni fenomeni koje povezuje samo to što zajednički gaje predrasude o "onim drugima" prečanima (crnogorcima, bosancima, hercegovcima...). Slični su i pokušaji da se na jedvite jade izgradi svoj »superiorni identitet« kao »diferentia specifica « u odnosu na pripadnike sopstvenog naroda sa kojima inače dele sve vrline i mane. U stvaranju tog bastardnog dvojnog identiteta autonomašima služi navodno "njihovo" kulturno nasleđe Habzburga (koje im je zapravo strano), dok dukljanima istorijska državnost Crne Gore (koja je bila "srpskija" od severnih srpskih državnih tvorevina) se veštački kalemi na "mediteranski identitet" i latinski istorijski inženjering, a u slučaju »srbijanstva« ideološki regionalizam je najbizarniji jer se izvlači iz različitih pojava: čas iz domaćinske ideologije srpskog seljaka (koja je prisutna na svim srpskim etničkim prostorima) čas iz postojanja srbijanskog građanstva u XIX i prvoj polovini XX veka, koje je, kao što je poznato, postojalo i ranije kod prečana, naročito u Vojvodini.

Današnjim crnogorskim independistima najviše odgovaraju zagovornici "nezavisne Srbije", koji sa anticrnogorskom kampanjom punom najcrnje ksenofobije pomažu crnogorskoj javnosti da se prelomi u pravcu nezavisnosti. Da su toga svesni oni koji vode dezintegrativne politike svedoči i bliskost i saradnja političara koji najviše zagovaraju nezavisnu Crnu Goru sa "srbijanskim independistima" i borcima za "punu autonomiju Vojvodine". No o antisrpskoj kampanji u Crnoj Gori i anticrnogorskoj u Srbiji kao obliku štetne ksenofobije, a neretko i kao vrsti rasizma, se kod nas skoro i ne govori jer nije "trendi". BG NVO sektor neće reagovati jer se to ne uklapa u zadate teme (međuetnički, međuverski i drugi stereotipi), ili pak zato jer i oni gaje negativne stereotipe o prečanima kao onima koji su primitivni jer "glasaju za radikale". Njihovi stavovi o prečanima i izbeglicama su srodni nekadašnjim izjavama za njih omražene žene predsednika Miloševića. Setimo se da je Mira Marković, kao tipičan predstavnik domaće malograđanštine i to baš u srbijanskom izdanju, u svojim pisanijama u nedeljniku »Duga« tokom devedesetih govorila o izbeglicama kao onima koji su isprljali i usmrdeli njen lepi grad. Njeni ideološki protivnici nisu je tada zbog ovog kritikovali jer je izrekla stav sa kojim se intimno slagao dobar deo urbane elite Beograda (pa i Novog Sada). Danas oni nastavljaju da ponavljaju njene ksenofobične stavove, potvrđujući onu "da je sve isto samo nje nema".

KRATAK ISTORIJAT SRBIJANSTVA

Geneza srbijanstva sežu u dublju prošlost jer je srpski narod živeo pod različitim uslovima pod vlašću s jedne strane orijentalnog Carigrada, sa druge zapadnjačkog Beča. No Karađorđev ustanak je uspeo da od tih različitih elemenata stvori zdravo i vitalno jezgro buduće države. No sam Karađorđe je tokom ustanka imao velike probleme sa pokušajima da se ustanak suzi na beogradski pašaluk, a da se vlasti dočepaju knezovi koji su se borili "za decentralizaciju" što je bio uzrok unutrašnjih trvenja i slabljenja mlade države. Nesloga i podela među vojvodama "regionalistima" je krivac za veći deo neuspeha tokom ustanka, poput pogibije Sinđelića na Čegru (slična boljka je došla glave pokretu Draže Mihalovića).

Neuspeh njegovog nacionalnog projekta objedinjavanja srpskih zemalja je suzio aspiracije njegovog naslednika. Ako je Karađorđe vodio nacionalnu politiku velikog stila onda je Knjaz Miloš predstavnik sužene srbijanske politike koja se danas predstavlja kao vrhunac političke mudrosti. Više puta je Srbija oscilirala između srpskog i srbijanskog, što samo po sebi nije negativno ukoliko prvo nije posledica prenaduvanog nacional-romantizma, a drugo defetizma i lokal-patriotizma. Tako je posle Berlinskog kongresa poraženi nacionalni pokret u kome je bilo mnogo preteranih teritorijalnih aspiracija doveo do toga da se srpska politika svede na "beogradski pašaluk". Predstavnici toga su Pašićevi radikali kojima je nacionalni program bio u drugom planu, a težište su stavili na lokalnu samoupravu i socijalna pitanja. Predstavnici ove politike su, pored Pašića, bili i kralj Milan Obrenović posle 1878. i kralj Aleksandar. Sa tako suženom srbijanskom optikom bez jasnog nacionalnog programa se ušlo u Prvi svetski rat, pa ni ne čudi lakoća sa kojom se ušlo u jugoslovensku avanturu.

Pri tom treba reći da je "srbijanstvo" kao pojam promovisao Beč kao deo strategije odvajanja Srbije od svog naroda preko Drine, Save i Dunava. Tu liniju odvajanja je sledila komunistička partija (što je Dobrica Ćosić kritikovao pre pola veka) a vrhunac dostiže u vreme vlasti Draže Markovića i Stambolića. Danas tu terminologiju koristi službeni Zagreb ("srbijanska vlada") da bi potcrtao tu podelu.

Na sličan način je, čini se jedina, Srbija izašla iz raspadajuće jugoslovenske države – bez nacionalnog programa i cilja. Ovu realnu ugroženost srpskog naroda van Srbije je iskoristio Milošević da se nametne kao nacionalni vođa. Prvi deo njegove vladavine je obeležen (ne)iskrenom nacionalnom politikom, dok bi period posle Dejtona mogao okarakterisati kao srbijanski (naročito sa dominacijom kadrova Mirinog JUL-a).

Opozicija nastala u predvečerje rata i u senci Miloševićevog autoritarnog nacionalizma (sa i bez navodnika) se nasuprot tome opredelila za opreznu srbijansku i demokratsku orijentaciju u politici. Verujući da je sve loše i pogrešno što Milošević čini ili govori beogradska opozicija mu je u svemu kontrirala, pa i u njegovom nastojanju da pokuša da vodi nacionalnu politiku u ratno vreme. To što je Milošević pomagao Srbe preko Drine, je nekima iz opozicije bilo dovoljno da izjave da bi se borili u tom ratu, ali na strani bosanskih muslimana. A kada je došlo do sukoba Miloševića sa Karadžićem mnogi nisu mogli da poveruju u to ili su poput Đinđića podržavali ovog drugog. Takva uskogruda srbijanska i "antiprotivna" politika opozicije je od režima žigosana kao "izdajnička" i oslabivši im uporište u javnosti doprinela produžavanju miloševićeve vladavine.

Kada je posle svih tragedija i poraza pao Miloševićev režima zamenila ga je šarolika koalicija na čelu sa Koštunicom i Đinđićem. Za razliku od drugih "lidera DOS-a" za njih dvojicu se ne bi moglo reći da su bili ograničeni srbijanskom optikom, ali su ih istorijske prilike, okruženje i međusobni odnosi terali u tom pravcu. Oni su koalicionim dogovorom predali deo vlasti u ruke "izolacionista" (bez obzira koliko su toga bili svesni). Neki od njihovih koalicionih partnera poput G17 plus i Batića su kasnije i eksplicitno proglasili kao svoj cilj "otcepljenje od Crne gore". Spoljnopolitička ograničenja, unutardosovski odnosi i natezanja sa režimom Mila Đukanovića su vodili raspadu državne zajednice i potpunom zanemarivanju odnosa sa Crnom Gorom i Republikom Srpskom. Đinđiću je odgovaralo da se zajednička država rastače da bi oslabio, a zatim i uklonio svog takmaca – Koštunicu. Taj sukob su koristili i vojvođanski autonomaši i "šumadijski regionalisti" da ojačaju svoje pozicije u vladajućoj koaliciji svrstavajući se uz pobednika. Tako je Zoran Đinđić iz svojih političkih interesa, a ne iz ubeđenja, vodio politiku koja je jačala pozicije crnogorskih independista, ali i vojvođanskih i srbijanskih regionalista.

Tako je kombinacija ličnih interesa vladajuće oligarhije sa »srbijanskom ideologijom« predstavljala prirodu DOS-ovog režima. Iako, kao što smo rekli, sam Đinđić nije podlegao tom srbijanskom sindromu svog okruženja, on mu je podilazio da bi ojačao svoju poziciju razvlašćujući svog rivala. Ovo je još samo jedan primer kako lični i grupni interesi kombinovani sa mentalnim ograničenjima odlučuju o sudbini zemlje. No tri meseca pred tragičnu pogibiju Đinđić je shvatio da ga takva politika nigde neće odvesti pa je napravio zaokret sa "planom za Kosovo", ali i najavom obračuna sa perjanicama vojvođanskog separatizma. No na žalost nije imao priliku da dokaže da je raskrstio sa anacionalnom i kratkovidom politikom. Ni njegovi naslednici Živković i Jovanović nisu nastavili njegov pokušaj vođenja razumne nacionalne politike, već su označili ponovni povratak političkog srbijanstva.

SRBIJANSTVO DANAS

Koliko je danas na političkoj sceni prisutno “srbijanstvo”? Ono se rasprostire na ceo politički spektar, kako na levicu tako i na dobar deo desnice. I među pripadnicima "građanske opcije" i među "nacionalistima" je često prisutno suženje "prostorne svesti" na beogradski pašaluk, isti zazor od šire perspektive, isto grčevito hvatanje za svoj feud, a neretko i zluradost pri pomisli da komšiji može da crkne krava. Na sve to se, najčešće samo kao izgovor i sredstvo za busanje u sopstvenu uskogrudost, nakalemi priča bilo o monarhiji, bilo o regijama, građanskoj eliti… Pri tom ljubomorna glupost ide dotle da se perspektiva toliko suzi da se jedan grad ili varošica sa okolinom shvata kao "naša", a sve ostalo kao "drugo" što je ugrožava.

Poltičkih zastupnika te i takve srbijanske “sužene svesti “ i mentaliteta lokalnih spahija, sa kojima su tokom dva veka kuburile srpske vođe od Karađorđa, preko kralja Aleksandra Karađorđevića i Draže Mihajlovića do Đinđića i Koštunice, a koji je samu Srbiju zbog nesloge i sebičnosti najviše koštao, danas ima čitavo tuce. Pored poznatih zagovornika "nezavisne Srbije" poput G17, Batićevih “demokršćana” i Čedinih "crvenih liberala", tu su i Vuk &Velja čija je i politička baza zapravo regionalnog (šumadijskog) karaktera. Doduše, Drašković to zbog rođačkih veza (hercegovačkih i crnogorskih) ne potencira previše, ali vešto manipuliše sa nacionalnim frustracijama šumadijskog seljaka monopolizujući prava na "brendove" poput Draže Mihajlovića i monarhije. Velja Ilić, pored ovoga, svoj “šumadijski nacionalizam” otvoreno je demonstrirao i prilikom nedavnog napada na Đilasa kome je glavni greh što je došao u Srbiju i što "nas Srbe iz Srbije" uči šta i kako da rade. Ovaj element njegovog iskaza nije izazvao reakciju. Čak se i za poslovično "velikosrpske" radikale može reći da su svoj vidik suzili na Srbiju. Od Crne gore se skoro odustalo, a Republika Srpska se spominje samo pred izbore. Kod premijera Koštunice je to manje prisutno, ali mu okruženje i koalicioni partneri potpuno svode politiku na srbijanske okvire.

Tako savremeno političko srbijanstvo kao neki sveprisutni duh spaja monarhiste sa beogradskim krugom, "šumadince" sa "autonomašima", "desne" demohrišćane sa levičarima NVO sektora koji je retko pokazivao interes prema nevoljama našeg naroda van Srbije. I oni koji se busaju "u srpska prsa" i oni koji se zaklinju u "evropske integracije" podležu ovom "anahronom političkom mentalitetu" a da često toga i nisu svesni.

Stoga nimalo ne treba da nas čudi, ali treba da nas brine što ovakav duboko autodestruktivan stav, suprotan savremenim procesima otvaranja i integracije, dominira mnogim medijima (ko se uopšte bavi društvenim životom Crne Gore i Republike Srpske?), ali i intelektualnom elitom. Mentalna i realna beogradizacija politike i kulture je krajnji vid tog fenomena koji svoj centar ima u "krugu dvojke". On je najbolji pokazatelj trijumfa domaćeg duha palanke kako u "rodoljubivoj" tako i u "globalističkoj" varijanti. Duh malograđanštine, ima hiljadu lica i varijanti, i njemu, nošeni mišlju o svojoj posebnosti i nadmoćnosti, podležu često i njegovi na rečima najveći kritičari.

Ako bi nam neko prigovorio da je realnost takva da Srbija ne može da vodi širu nacionalnu i balkansku politiku integracija, jer je nesretna i rigidna miloševićevska politika doživela poraz na svim poljima, imao bi samo delom pravo. Naime, ako je nemoguće pokušavati političku integraciju sa Republikom Srpskom ili Makedonijom, nije nemoguće pokrenuti aktivnosti sa ciljem očuvanja zajednice Srbije i Crne Gore. Ako je danas nemoguće delovati na političkom planu, ko nas sprečava da radimo na privrednoj, finansijskoj, medijskoj i kulturnoj integraciji. Zašto smo morali potpuno prepustiti ekonomski i medijski prostor Republike Srpske Sarajevu i Zagrebu, a slično se upravo dešava i u Crnoj Gori. Nije dakle reč samo o determinanti "realnog položaja Srbije" već i o faktoru nacionalnog defetizma i mazohizma čije je srbijanstvo derivat. Uskogrudi izolacionizam nikad nije doneo nešto pozitivno. Srbija može napredovati samo ako bude otvorena za druge i ako pokrene integrativne procese u regionu, a pre svega onih prostora i onog stanovništva koji joj gravitiraju.

nspm
2005